Kiến trúc sư là ai trong mắt xã hội?

Vai trò của kiến trúc sư trong xã hội đã trải qua nhiều biến đổi từ hiện đại, hậu hiện đại cho đến thời đại dữ liệu ngày nay. Nếu như thời kỳ hiện đại, kiến trúc sư được lý tưởng hóa như những “anh hùng” tạo dựng diện mạo đô thị với chủ nghĩa công năng và duy lý, thì sang hậu hiện đại họ chuyển thành những người kể chuyện, nhấn mạnh bối cảnh văn hóa và ý nghĩa biểu tượng. Tuy nhiên, xuyên suốt lịch sử, cốt lõi nghề nghiệp của kiến trúc sư ít thay đổi, họ vẫn là người “phiên dịch” giữa mong muốn của cá nhân (chủ đầu tư) và lợi ích của cộng đồng. Nói cách khác, kiến trúc sư chuyển hóa ý định và nhu cầu của khách hàng thành không gian và hình khối kiến trúc, đòi hỏi kiến thức chuyên môn sâu rộng cùng sự đồng cảm để hiểu được cả những ý tứ ẩn sau lời nói của khách. Chính vai trò trung gian này giúp kiến trúc sư gắn bó bền vững với xã hội qua nhiều thế kỷ.

Điều đáng ngạc nhiên là sự ra đời của nghề kiến trúc sư chuyên nghiệp gắn liền với một cuộc cách mạng công nghệ. Theo chuyên gia Eric Cesal, sự phát minh ra phanh an toàn cho thang máy cuối thế kỷ 19 đã mở đường cho nhà chọc trời, kéo theo nhu cầu về những chuyên gia thiết kế có bằng cấp để đảm bảo an toàn cho công trình cao tầng. Từ đó, kiến trúc sư trở thành một nghề được cấp phép hành nghề nhằm bảo vệ sức khỏe, an toàn và phúc lợi cộng đồng trong môi trường xây dựng phức tạp. Lịch sử cho thấy mỗi bước tiến công nghệ lớn đều có thể chuyển hóa vai trò người kiến trúc sư. Dẫu cho đến nay chức năng cốt lõi của kiến trúc sư vẫn “đứng vững” trước bao đổi thay, ta cũng không thể chủ quan. Một báo cáo cảnh báo rằng bất cứ đột phá công nghệ hay sự kiện "Thiên nga đen" (Black Swan) nào cũng có thể làm lung lay trật tự nghề nghiệp vốn ổn định bấy lâu. Ngày nay, AI có thể chính là bước ngoặt lớn như vậy. Xã hội đang nhìn vào kiến trúc sư và đặt tiếp câu hỏi: liệu nghề kiến trúc có lạc hậu hay sẽ chuyển mình để bắt kịp thời đại dữ liệu? Vai trò người kiến trúc sư sẽ được tái định nghĩa ra sao trong mắt công chúng ở kỷ nguyên AI?

Khi công nghệ bước vào studio: AI đang thay đổi hành nghề kiến trúc như thế nào?

Sự xuất hiện của AI trong studio thiết kế đang dần thay đổi cách kiến trúc sư làm việc từng ngày. Nếu trước đây, công cụ thiết kế như AutoCAD hay BIM đã không “cướp” việc của kiến trúc sư mà chỉ biến đổi quy trình làm việc, thì AI cũng tương tự, nó tự động hóa những tác vụ nhàm chán để con người tập trung vào sáng tạo nhiều hơn. Một nghiên cứu đăng trên tạp chí Building ước tính AI có khả năng tự động hóa khoảng 37% công việc mà kiến trúc sư và kỹ sư thường làm, chủ yếu ở các phần việc lặp đi lặp lại. Thay vì đe dọa hoàn toàn vai trò kiến trúc sư, AI sẽ đảm nhiệm các công đoạn vụn vặt, còn kiến trúc sư chuyển sang các nhiệm vụ chiến lược và giàu tưởng tượng hơn trong dự án. Thực tế, AI sẽ tạo ra những vai trò mới bên cạnh công việc hiện có, ví dụ như quản lý và giám sát AI trong thiết kế, đòi hỏi kiến trúc sư học thêm kỹ năng mới để vận hành hiệu quả các công cụ thông minh. Giống như trước đây việc áp dụng phần mềm 3D đòi hỏi kiến trúc sư biết BIM và lập trình tham số, thời AI họ cũng cần trang bị những kiến thức về thuật toán và khoa học dữ liệu để không bị tụt hậu. Trên thực tế, nhiều kiến trúc sư trẻ tỏ ra hào hứng khám phá AI, tích cực thử nghiệm tích hợp AI vào quy trình của mình thay vì lo sợ, minh chứng là làn sóng hình ảnh ý tưởng do Midjourney tạo ra hồi đầu 2023 đã kích thích giới kiến trúc suy nghĩ nghiêm túc về tiềm năng ứng dụng AI trong nghề.

AI đang hỗ trợ kiến trúc sư ở những việc gì? Dưới đây là một số ứng dụng nổi bật của AI trong công việc thiết kế và xây dựng hiện nay:

• Tạo phương án thiết kế tối ưu dựa trên tiêu chí cho trước: AI có thể phân tích hàng ngàn khả năng bố trí mặt bằng, khối tích dựa trên các ràng buộc về diện tích, ngân sách, yêu cầu sử dụng… và đề xuất phương án tối ưu để kiến trúc sư lựa chọn. 
• Phân tích địa hình và đô thị: Các công cụ AI như Autodesk Forma có thể truy xuất dữ liệu đô thị (bản đồ, khí hậu, giao thông) để hỗ trợ làm phân tích quy hoạch, phương án tổng mặt bằng nhanh chóng, xem xét các yếu tố môi trường, hướng nắng gió, mật độ xây dựng….
• Thiết kế tạo sinh (generative design): AI có thể nhanh chóng sinh ra các phác thảo ý tưởng, hình ảnh phối cảnh hoặc mô hình 3D khi được cung cấp dữ kiện hoặc phác họa ban đầu. Kiến trúc sư nhờ đó dễ dàng thử nghiệm nhiều ý tưởng hình thức, vật liệu trong giai đoạn concept
• Nhận diện mẫu và tra cứu dữ liệu: Thuật toán máy học giúp phân tích hàng loạt bản vẽ, mô hình, dữ liệu quá khứ để rút ra mẫu thiết kế, xu hướng hữu ích cho dự án. 
• Hỗ trợ lập trình và tối ưu hiệu suất: AI trợ giúp kiến trúc sư viết code tạo plugin, ứng dụng thiết kế riêng, đồng thời phân tích dữ liệu mô phỏng để tối ưu hóa công trình về năng lượng và kết cấu. Ví dụ, AI có thể đề xuất điều chỉnh thiết kế để giảm tiêu thụ năng lượng, tối ưu kết cấu chịu lực dựa trên mô phỏng, giúp công trình xanh và hiệu quả hơn ngay từ giai đoạn thiết kế.

Nhờ AI, nhiều tác vụ mất hàng tuần nay hoàn tất chỉ trong vài giờ, mở ra vai trò mới cho kiến trúc sư: thay vì vùi đầu vẽ chi tiết hay tra cứu quy phạm, họ trở thành nhà dàn dựng quy trình thiết kế, biết kết hợp sức mạnh tính toán của máy và tư duy sáng tạo của người. Điều này đòi hỏi kiến trúc sư thời đại mới phải liên tục học hỏi: từ kỹ năng lập trình tham số (Grasshopper, Dynamo) đến hiểu biết về học máy và phân tích dữ liệu. Nhiều trường kiến trúc đã chủ động đưa AI vào giảng dạy. Chẳng hạn, Đại học Công nghệ New York (NYIT) mở chương trình thạc sĩ Design and AI để đào tạo kiến trúc sư tương lai biết “tư duy cùng AI, chất vấn và định hình AI” chứ không chỉ sử dụng thụ động. Rõ ràng, thích ứng với AI đang trở thành yêu cầu sống còn. Kiến trúc sư nào nắm bắt sớm lợi thế AI sẽ bứt phá, còn ai phớt lờ có nguy cơ bị bỏ lại phía sau.

“AI sẽ không thay thế kiến trúc sư, nhưng kiến trúc sư biết dùng AI sẽ thay thế những người không dùng”. Câu nói của kiến trúc sư Dity Ayalon (ARK Design) trên không chỉ là dự đoán, mà đã thành hiện thực ở một số nơi: những văn phòng tiên phong ứng dụng AI đang chiến thắng trong cuộc đua ý tưởng và hiệu quả. Ngược lại, những ai khư khư với cách làm cũ đang dần mất lợi thế cạnh tranh. Thay vì lo ngại AI, thế hệ kiến trúc sư trẻ cần xem AI là “bạn đồng hành” để nâng cao năng lực của mình.

Tương lai hợp tác: Kiến trúc sư + AI = thiết kế nhân văn + hiệu quả

Nhìn về tương lai, đa số chuyên gia đều vẽ ra viễn cảnh kiến trúc sư và AI “cộng tác” chặt chẽ, bổ sung cho nhau để tạo nên kiến trúc vừa giàu tính người vừa tối ưu hiệu quả. AI không đối đầu mà sẽ đồng hành cùng kiến trúc sư như một “nhà thiết kế khác trong phòng”, hỗ trợ mở rộng khả năng của con người. Tương tự thời kỳ kiến trúc sư tiếp nhận máy tính và BIM, sự hợp tác người và máy sẽ làm thay đổi phương thức làm nghề, nhưng mục tiêu cuối cùng không đổi: tạo ra những công trình tốt hơn cho con người và xã hội.

Một xu hướng đang nổi lên là kiến trúc sư trở thành “nhạc trưởng” của dữ liệu và quy trình thiết kế - xây dựng. Khi dữ liệu dự án ngày càng kết nối liên thông (từ giai đoạn quy hoạch, thiết kế đến vận hành, tháo dỡ), vai trò kiến trúc sư được kỳ vọng sẽ mở rộng thành người điều phối tổng thể, quản lý dòng chảy thông tin giữa các bên và ra quyết định dựa trên dữ liệu đó. ArchDaily dự báo kiến trúc sư tương lai có thể đảm nhiệm trọng trách quản lý toàn bộ quy trình và dữ liệu xuyên suốt vòng đời công trình, từ lập kế hoạch ban đầu đến tháo dỡ cuối vòng đời nhằm tối ưu chất lượng và tính bền vững. Lúc đó, kiến trúc sư không chỉ vẽ thiết kế mà còn là nhà tổng hợp kiến thức, biết sử dụng AI để phân tích vận hành công trình, dự báo tác động môi trường, v.v. Một cách hình tượng, họ như “người đạo diễn”, dàn dựng các yếu tố công nghệ, thẩm mỹ, công năng lại với nhau để tạo thành một tác phẩm hoàn chỉnh. Dĩ nhiên, để làm được điều đó, kiến trúc sư phải thành thạo các công cụ AI và dữ liệu, nếu không muốn bị tụt lại phía sau trước đồng nghiệp của mình.

Bên cạnh vai trò tổng quát, kiến trúc sư tương lai còn đóng vai trò “nhà biên tập” ý tưởng do AI tạo ra. Trong biển thông tin và phương án mà AI cung cấp, kiến trúc sư chính là người có con mắt tinh tường để nhận ra ý tưởng nào có giá trị, phương án nào khả thi. Thay vì tự tay làm tất cả, kiến trúc sư chuyển sang định hướng và chọn lọc: họ đưa ra những định nghĩa ban đầu (thông số, mục tiêu thiết kế) để AI gợi ý, sau đó sàng lọc, điều chỉnh các kết quả AI đưa ra để phù hợp hơn với con người. 

“AI đang trở thành công cụ hoặc ngược lại, chúng ta thành công cụ. Vấn đề là con người phải biết nhân tính hóa các công cụ AI tối đa có thể.” Kiến trúc sư Cathy Saldaña - một người tiên phong ứng dụng AI đã nhắn nhủ như vậy đến các sinh viên.Câu nói khơi gợi một viễn cảnh tương lai: kiến trúc sư và AI hợp lực như hai cộng sự, trong đó con người định hướng đạo đức và cảm xúc, còn máy mang đến sức mạnh tính toán và dữ liệu. Muốn vậy, kiến trúc sư phải “thổi hồn” nhân văn vào AI, bắt công nghệ phục vụ mục tiêu cao đẹp của kiến trúc, thay vì để mình bị cuốn theo những tối ưu máy móc thuần túy. Khi công nghệ được nhân bản hóa, kiến trúc sư và AI sẽ tạo nên cặp bài trùng lý tưởng.Nhiều chuyên gia lạc quan tin rằng mô hình Architect + AI sẽ tạo ra một kiến trúc mới “vừa giàu chất thơ, vừa nhiều khoa học”. Kiến trúc sư Jesper Wallgren nhận định AI mang lại vô vàn cơ hội mới và “kiến trúc sư khó bị thay thế hơn nhiều nghề khác, bởi công việc của chúng ta mang tính chủ quan, không có đáp án đúng sai duy nhất”. Như tạp chí Parametric Architecture đã nêu, nếu chúng ta tập trung vào giám sát của con người, các cân nhắc đạo đức và tính hòa nhập, AI sẽ trở thành công cụ chuyển hóa mạnh mẽ, bổ trợ và mở rộng chứ không hề làm lu mờ vai trò kiến trúc sư. Tương lai của kiến trúc nằm ở sự hợp tác giữa người và AI, nơi mà sự sáng tạo, trực giác của con người kết hợp với sức mạnh dữ liệu, tính toán của máy để tạo ra những thiết kế vượt xa những gì trước đây chúng ta từng tưởng tượng.