Kiến trúc nội thất với chiến lược thiết kế tái sử dụng trong kỷ nguyên kinh tế tuần hoàn đã trở thành một yêu cầu cấp bách.

Khi triển khai đồng bộ, chiến lược “Chiến lược thiết kế kiến trúc nội thất tái sử dụng: Hay còn gọi là thiết kế bền vững trong kỷ nguyên kinh tế tuần hoàn tại Việt Nam” tạo ra các công trình kiến trúc nội thất đẹp, tiết kiệm, vừa giàu bản sắc, chuyển hóa “rác” thải thành nguồn tài nguyên tại chỗ, kích hoạt chuỗi giá trị địa phương và nâng cao trải nghiệm cuộc sống hạnh phúc cho người Việt Nam.

Từ khoá: Kiến trúc nội thất, thiết kế kiến trúc nội thất, tái sử dụng, kinh tế tuần hoàn

Khái niệm về kiến trúc nội thất

Trong bối cảnh công nghiệp và hóa đô thị hóa ngày càng mạnh mẽ, cũng với sự chuyển dịch của lối sống, kiến trúc nội thất (interior architecture) đã phát triển trở thành lĩnh vực độc lập không còn mang yếu tố phụ trợ cho kiến trúc công trình, có tính học thuật và ứng dụng cao. Vai trò của kiến trúc nội thất trong đời sống hiện đại đặc biệt quan trọng, không chỉ giúp hình thành không gian phù hợp về mặt chức năng và thẩm mỹ mà còn tác động trực tiếp đến tâm trạng, sức khỏe và hiệu quả làm việc của con người.

Kiến trúc nội thất thể hiện mối quan hệ giữa con người và không gian, bao gồm các yếu tố như không gian vật lý – môi trường cảm nhận, không gian tinh thần – ý tưởng, kế hoạch thiết kế, và không gian xã hội – hoạt động giao tiếp của con người [1]. Ngành này còn được định nghĩa rộng hơn khi liên quan đến quá trình thiết kế không gian trong môi trường xây dựng, nhằm tác động và điều chỉnh cấu trúc không gian phù hợp với mục đích sử dụng.

Theo nghĩa chuyên môn, kiến trúc nội thất là ngành liên ngành kết hợp giữa khoa học và nghệ thuật, trọng tâm là tổ chức không gian bên trong các công trình nhằm thể hiện ý tưởng thiết kế, tạo dấu ấn cá nhân và đáp ứng các nhu cầu về môi trường sống và làm việc của con người. Trong xã hội hiện đại, nó góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống, tập trung vào việc tổ chức các không gian nội thất phù hợp, kết hợp hài hòa giữa cấu trúc, trải nghiệm người dùng và mối liên hệ với phần vỏ bên ngoài của công trình.

Đặc điểm nổi bật của kiến trúc nội thất nằm ở khả năng can thiệp sâu vào không gian nội thất, không chỉ giới hạn ở trang trí hay hoàn thiện mà còn tác động, điều chỉnh cấu trúc và kết cấu không gian theo yêu cầu sử dụng. Ngoài ra, ngành này còn đóng vai trò chính trong quá trình chuyển đổi, chỉnh sửa các công trình cũ nhằm phù hợp với mục đích mới và phát triển kiến trúc bền vững. Điều này đòi hỏi kiến thức sâu rộng về kết cấu, vật liệu và kỹ thuật xây dựng, đồng thời yêu cầu sự kết hợp giữa tư duy sáng tạo nghệ thuật và kiến thức kỹ thuật.

Từ góc độ kỹ thuật, kiến trúc nội thất yêu cầu hiểu biết về hệ thống kết cấu, vật liệu và công nghệ hoàn thiện không gian. Các nghiên cứu trong lĩnh vực này bao gồm các phương pháp định tính như phỏng vấn, quan sát hành vi sử dụng không gian, nhân trắc học, nhân chủng học; cũng như các phân tích định lượng về hiệu suất môi trường, mô phỏng năng lượng, công thái học. Vai trò của nghiên cứu nằm ở việc đánh giá tác động của không gian đến hành vi, sức khỏe, tính bền vững của vật liệu và mối liên hệ giữa cấu trúc và trải nghiệm của người dùng.

Cuối cùng, ngành kiến trúc nội thất hiện nay được xem là một lĩnh vực chuyên môn cao, đòi hỏi trách nhiệm pháp lý rõ ràng khi có sự can thiệp cấu trúc, đồng thời phản ánh sự sống động, đặc trưng văn hóa và bản sắc đô thị. Trong các quốc gia phát triển, tỷ lệ các công trình thiết kế dựa trên nguyên lý tái sử dụng chiếm tới 75%, qua đó cho thấy tầm quan trọng của ngành này trong việc thúc đẩy phát triển bền vững và giữ gìn giá trị văn hóa cộng đồng.

Khái quát về nền kinh tế tuần hoàn

Nền kinh tế tuần hoàn là một mô hình phát triển bền vững, tập trung vào việc giảm tối đa chất thải, tái tạo tài nguyên và kéo dài vòng đời của sản phẩm cũng như vật liệu. Thay vì theo mô hình tuyến tính “sản xuất – sử dụng – thải bỏ”, nền kinh tế này khuyến khích các hoạt động tái chế, sửa chữa, tái sử dụng và tái tạo hệ sinh thái tự nhiên nhằm tối đa hóa giá trị của tài nguyên và giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường.

Nguyên tắc vận hành của nền kinh tế tuần hoàn

Các nguyên tắc chính bao gồm: Thiết kế sản phẩm và quy trình sản xuất tránh tạo ra chất thải, dễ dàng sửa chữa, nâng cấp, tái sử dụng hoặc tái chế; giữ gìn và kéo dài vòng đời sản phẩm thông qua bảo trì và sửa chữa; tối ưu hóa việc tái chế và tái sử dụng vật liệu cũ; thúc đẩy mô hình chia sẻ, thuê hoặc dịch vụ thay vì sở hữu riêng; thiết lập các quy trình vật chất liên tục theo hệ thống khép kín; và sử dụng các giải pháp dựa trên tự nhiên để bảo vệ môi trường, giảm thiểu biến đổi khí hậu.

Lợi ích của nền kinh tế tuần hoàn

Mô hình này góp phần bảo vệ hệ sinh thái, nâng cao sức khỏe cộng đồng và tạo ra môi trường sống lành mạnh hơn, bảo vệ đa dạng sinh học. Đặc biệt, mô hình này còn thúc đẩy đổi mới sáng tạo, phát triển công nghệ bền vững và các hình thức kinh doanh mới, đồng thời nâng cao trách nhiệm cộng đồng trong ý thức tiêu dùng bền vững.

Nền kinh tế tuần hoàn là mô hình phát triển dựa trên các nguyên tắc giảm lãng phí, tối ưu hóa sử dụng tài nguyên và thúc đẩy trách nhiệm xã hội. Việc áp dụng mô hình này không chỉ giúp bảo vệ môi trường mà còn nâng cao hiệu quả kinh tế lâu dài, mang lại lợi ích bền vững cho cộng đồng và doanh nghiệp.

Kiến trúc nội thất với chiến lược thiết kế tái sử dụng trong nền kinh tế tuần hoàn tại Việt Nam

Trong bối cảnh Việt Nam phát triển nhanh chóng, nhu cầu về xây dựng và kiến trúc nội thất ngày càng gia tăng đặt ra bài toán về sử dụng bền vững tài nguyên thiên nhiên. Chiến lược thiết kế tái sử dụng trong kiến trúc nội thất không chỉ góp phần giảm thiểu khai thác tài nguyên, giảm chi phí mà còn giúp thích ứng linh hoạt khi thay đổi mục đích sử dụng không gian, đồng thời thúc đẩy hình thành môi trường doanh nghiệp và cộng đồng xanh, bền vững. Bài viết phân tích các nguyên tắc cơ bản của thiết kế linh hoạt, bền vững, đồng thời đề xuất các giải pháp áp dụng phù hợp với thực tiễn Việt Nam, hướng tới xây dựng ngành kiến trúc nội thất phát triển bền vững trong nền kinh tế tuần hoàn.

Ở cấp độ toàn cầu, nền kinh tế tuần hoàn đang được xem là giải pháp chiến lược để giảm thiểu tác động tiêu cực từ khai thác tài nguyên thiên nhiên, bảo vệ môi trường đồng thời thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững. Tại Việt Nam, với tốc độ đô thị hóa nhanh chóng, nhu cầu xây dựng cao kết hợp với nguồn tài nguyên có hạn, việc áp dụng chiến lược thiết kế nội thất tái sử dụng đã trở thành nhiêm vụ cấp bách trong ngành kiến trúc xây dựng.

Nguyên lý cơ bản thiết kế nội thất tái sử dụng

Lý luận chung

• Giảm khai thác tài nguyên thiên nhiên;
• Giảm chi phí và nâng cao hiệu quả kinh tế;
• Thích ứng linh hoạt trong chuyển đổi mục đích sử dụng không gian;
• Tạo dựng môi trường và hình ảnh bền vững;
• Thúc đẩy đổi mới sáng tạo và phát triển bền vững

Nguyên lý cơ bản

• Thiết kế linh hoạt: Tính linh hoạt trong kiến trúc nội thất nhằm đáp ứng nhanh chóng các nhu cầu thay đổi của người dùng. Điều này bao gồm việc tạo ra các không gian đa chức năng, sử dụng nội thất di động, tường di động hoặc hệ thống mô đun. Áp dụng nguyên tắc này giúp nâng cao tuổi thọ và hạn chế các công đoạn sửa chữa, cải tạo lớn.
• Bền vững: Sử dụng vật liệu bền, có khả năng chống mài mòn và dễ bảo trì để hệ thống nội thất không gặp phải vấn đề hỏng hóc nhanh chóng. Đặc biệt, trọng lượng của vật liệu cũng là yếu tố cần tính toán để đảm bảo tính vận hành lâu dài của hệ thống cửa trượt, tường trượt.
• Chiếu sáng và phân chia không gian: Hệ thống cửa kính mờ hoặc trong suốt giúp tối ưu hóa khả năng thu nhận ánh sáng tự nhiên mà không gây cản trở hoặc giảm khả năng truyền sáng trong không gian. Việc phân chia không gian tối ưu dựa trên công năng, thẩm mỹ chỉ là yếu tố phụ, với các giải pháp như hệ thống cửa trượt và vách ngăn mảnh, có khả năng cất gọn linh hoạt để phù hợp với mục đích sử dụng đa dạng.
• Lưu thông và gắn kết không gian: Thiết kế các lối đi chính hợp lý, đảm bảo khả năng kết nối giữa các khu vực, hỗ trợ luồng di chuyển tự nhiên và dễ dàng thích ứng cho các hoạt động khác nhau. Không gian đa chức năng cần đảm bảo tính gắn kết chặt chẽ, tạo cảm giác vừa riêng tư vừa hài hòa trong tổng thể.
• -Thiết kế mô-đun dễ vận hành: Yếu tố vận hành thuận tiện thông qua việc sử dụng các giải pháp mô đun các đơn vị nội thất dễ tháo lắp, di chuyển, mở rộng hoặc thu nhỏ theo nhu cầu. Phương pháp này phù hợp đặc biệt cho các môi trường thương mại, nơi yêu cầu thay đổi không ngừng về chức năng và không gian.

Giải pháp chiến lược thiết kế kiến trúc nội thất tái sử dụng tại Việt Nam

1. Thực trạng ngành nội thất nói chung và kiến trúc nội thất nói riêng tại Việt Nam

Ngành nội thất nói chung và kiến trúc nội thất nói riêng tại Việt Nam mới phát triển do ảnh hưởng của quá trình hội nhập kinh tế, nhu cầu tiêu dùng các sản phẩm nội thất tăng cao trong nước và xuất khẩu. Tuy nhiên, ngành đối mặt với nhiều thách thức như thiếu hệ sinh thái kết nối, ngôn ngữ thiết kế riêng chưa rõ nét, chính sách pháp lý chưa hoàn thiện, và chuỗi cung ứng gặp biến động. Nhận thức của các chủ đầu tư, nhà thiết kế và người tiêu dùng về lợi ích của vật liệu tái sử dụng còn hạn chế, ảnh hưởng đến phát triển bền vững. Truyền thông và giáo dục đào tạo chưa tương xứng với vai trò và tầm vóc của ngành nội thất Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hóa.

Các xu hướng chính trong ngành bao gồm sự chú trọng vào tính bền vững, kiến trúc xanh, cá nhân hóa không gian sống, ứng dụng công nghệ, chuyển đổi số và thương mại điện tử, cùng việc tôn vinh giá trị văn hóa, sản địa phương để tạo nét đặc trưng riêng.

2. Các công trình tái sử dụng thành công

• Việt Nam

• Quốc tế

Vật liệu tái sử dụng trong xây dựng ngôi nhà ven hồ hiện đại này được tận dụng từ các công trình khác. KTS đã tái sử dụng sàn gỗ từ một ngôi nhà thập niên 1970 và cửa kính từ một sân hiên thập niên 1960 cho mặt tiền của ngôi nhà. Dầm gỗ ép và thép đã được sử dụng trong quá trình xây dựng một công trình tạm thời. Ngôi nhà có không gian sinh hoạt mở, một phòng tắm và hai phòng ngủ. Dọc theo chiều dài của ngôi nhà là một lối đi có thể tiếp cận từ mọi phòng.

3. Yếu tố tác động đến thiết kế kiến trúc nội thất tái sử dụng tại Việt Nam

Các yếu tố cơ bản:

• Các yếu tố kỹ thuật như môđun, kết nối dễ tháo rời và chuẩn hóa kích cỡ đóng vai trò quan trọng trong thúc đẩy khả năng tái sử dụng vật liệu, kết cấu và sản phẩm nội thất;
• Yếu tố kinh tế như chi phí, giá trị còn lại của sản phẩm, cùng các hỗ trợ tài chính hoặc chính sách thuế ảnh hưởng lớn đến việc doanh nghiệp và chủ đầu tư lựa chọn giải pháp tái sử dụng;
• Pháp lý còn hạn chế về tiêu chuẩn an toàn, xác nhận chất lượng và hệ thống chứng nhận, gây trở ngại cho việc mở rộng thị trường nội thất tái sinh;
• Cơ sở hạ tầng chuỗi cung ứng ngược, trung tâm tân trang, hệ thống kết nối kỹ thuật số và vận chuyển là yếu tố quyết định trong khả năng phân phối và quản lý sản phẩm nội thất đã qua sử dụng;
• Văn hóa tiêu dùng với thái độ còn e ngại đối với đồ đã qua sử dụng và thẩm mỹ cá nhân ảnh hưởng tới mức độ chấp nhận của thị trường;
• Công nghệ mới về xử lý bề mặt, mã hóa theo dõi vòng đời, và thiết kế bằng BIM/PM giúp dự báo và nâng cao hiệu quả tái sử dụng vật liệu, sản phẩm.

Lý thuyết và thực tiễn:

• Thiết kế tái sử dụng về Lý thuyết mở rộng hơn để phù hợp trong bối cảnh Việt Nam, góp phần nâng cao kiến thức, nhận thức ngành;
• Thực tế, các chính sách tiêu chuẩn và hướng dẫn, phù hợp sẽ giúp chính quyền các nhà thiết kế, sản xuất triển khai các giải pháp bền vững, giảm thiểu rác thải, tiết kiệm tài nguyên, đồng thời tạo giá trị kinh tế mới, thúc đẩy nhận thức tích cực của xã hội về các sản phẩm nội thất tái sử dụng.

Các hướng nghiên cứu, giải pháp ứng dụng đề xuất:

• Đánh giá chi tiết vòng đời không gian, vật liệu, xây dựng chuỗi cung ứng tái sử dụng bền vững;
• Thử nghiệm mô hình kinh doanh mới như dịch vụ thuê đồ nội thất, dịch vụ tân trang quy mô lớn;
• Phát triển chính sách khuyến khích ngành kiến trúc nội thất tại Việt Nam: Đào tạo đội ngũ kỹ thuật, KTS và thợ nội thất có kỹ năng về thiết kế, bảo trì và tái chế.

Trong bối cảnh hiện nay, việc xây dựng các chiến lược, giải pháp trong thiết kế kiến trúc nội thất tại Việt Nam đóng vai trò vô cùng quan trọng để hướng tới sự bền vững và bảo vệ môi trường. Một trong những hướng đi then chốt là ưu tiên sử dụng các vật liệu tự nhiên có chứng nhận bền vững hoặc tái chế, nhằm giảm thiểu sự khai thác tài nguyên thiên nhiên, hạn chế lượng rác thải ra môi trường. Những vật liệu như gỗ, nhựa, kim loại tái chế, hay các vật liệu tự nhiên như tre, mây, đều góp phần giảm thiểu tác động tiêu cực đến hệ sinh thái.

Không chỉ dừng lại ở việc lựa chọn vật liệu, việc tối ưu hóa thiết kế không gian nội thất cũng là yếu tố cốt lõi. Bố trí trang thiết bị nội thất thông minh, linh hoạt để tận dụng tối đa diện tích, đồng thời tận dụng ánh sáng tự nhiên sẽ giúp giảm tiêu thụ năng lượng, góp phần bảo tồn tài nguyên. Bên cạnh đó, các sản phẩm nội thất chất lượng cao, có độ bền lâu dài, dễ sửa chữa và tái sử dụng chính là thành phần thiết yếu để nâng cao tuổi thọ của dự án, giúp giảm thiểu việc thay mới thường xuyên và tiết kiệm chi phí.

Trong xu hướng giảm thiểu chất thải, việc tái chế vật liệu cũ thành các sản phẩm mới, không chỉ tạo ra những nét đẹp độc đáo, mà còn thể hiện ý thức bảo vệ môi trường. Đồng thời, các thiết kế hướng về tương lai cần chú trọng đến vòng đời của sản phẩm, sử dụng những vật liệu có khả năng phân hủy sinh học hoặc được tái chế dễ dàng. Đầu tư vào các sản phẩm có vòng đời dài hạn, có khả năng nâng cấp và sửa chữa, cũng là cách để giảm thiểu lượng rác thải từ các dự án nội thất.

Cuối cùng, hướng tới mục tiêu phát triển bền vững toàn diện, xu hướng “Net Zero” chính là đích đến của các chiến lược này. Việc giảm thiểu phát thải khí nhà kính, hướng tới cân bằng giữa lượng khí phát sinh và lượng loại bỏ ra môi trường là trách nhiệm của ngành kiến trúc nội thất. Những giải pháp này không chỉ góp phần bảo vệ hệ sinh thái mà còn góp phần xây dựng hình ảnh nghề nghiệp bền vững, đồng hành cùng sự phát triển của đất nước trong kỷ nguyên xanh và nền kinh tế tuần hoàn.

Kết luận

Chiến lược thiết kế kiến trúc nội thất hướng tới sự bền vững không chỉ góp phần mở rộng phạm vi hoạt động nghiên cứu, thực hành về thiết kế tuần hoàn mà còn đưa ra các hướng đi cụ thể cho chính sách công, các nhà đầu tư, nhà thiết kế, xây dựng các tiêu chuẩn, quy chuẩn, về vật liệu tái sử dụng, nhằm tạo ra môi trường pháp lý đồng hành, thúc đẩy các dự án xanh, bền vững. Từ đó, hình thành một cộng đồng sáng tạo, tích cực tham gia vào phát triển thiết kế bền vững của ngành kiến trúc nội thất tại Việt Nam.

Do còn có những hạn chế nhất định, như: Phạm vi khảo sát còn hạn chế về số lượng dự án, dữ liệu dài hạn chưa đủ để đánh giá toàn diện các tác động lâu dài, nên cần tiếp tục mở rộng các nghiên cứu về phân tích vòng đời vật liệu, tối ưu hóa chuỗi cung ứng và thiết kế mô-đun dễ tái sử dụng, hơn thế nữa để nâng cao tính khả thi và hiệu quả của chiến lược này.

Trong giai đoạn tiếp theo, các hướng giải pháp cần tập trung vào các nội dung như đánh giá toàn diện vòng đời công trình, vật liệu, phát triển các mô hình kinh doanh dựa trên tái sử dụng và mở rộng các chương trình đào tạo nghề cho các thợ nội thất, nhằm nâng cao kỹ năng và nhận thức nghề nghiệp theo xu hướng bền vững. Đi đôi với đó, cần đề xuất chính sách hỗ trợ, như cơ chế khuyến khích, tiêu chuẩn chứng nhận vật liệu tái chế, cũng như các dự án thí điểm quy mô lớn nhằm lan toả hiệu quả.

Tổng kết lại, chiến lược thiết kế nội thất theo hướng tái sử dụng không chỉ là giải pháp cần thiết, khả thi và phù hợp với thực tiễn Việt Nam mà còn là nền tảng để chúng ta hướng tới một nền kinh tế xanh, chống biến đổi khí hậu bảo vệ hành tinh cho thế hệ tương lai. Hãy chung tay, thúc đẩy chính sách hợp tác liên ngành giữa các nhà chuyên môn, học giả, để hiện thực hóa chiến lược này, góp phần vào sự phát triển bền vững của đất nước.

TS.KTS Nguyễn Việt Khoa
Viện trưởng Viện Kiến trúc và Nội thất – Trường ĐH Xây dựng Hà Nội