NGHỆ THUẬT DIỄN DỊCH KIẾN TRÚC

Trên bình diện hậu cấu trúc, nên hiểu diễn dịch cấu trúc ám chỉ các hình thức triết học và văn học nghệ thuật mà lý thuyết của chúng vừa mang tính tạo lập, vừa kèm theo bác bỏ các ý tưởng bắt nguồn từ sản phẩm trí tuệ đi trước nó – Cấu trúc (Structuralism). Các nhà diễn dịch cấu trúc thường đưa ra những phê phán khác nhau về Chủ nghĩa cấu trúc, nhưng hầu hết chủ đề trong đó đều cật vấn sự đối lập nội tại của mỗi thành tố cấu trúc và không chấp nhận tính “tự cung tự cấp” của Chủ nghĩa cấu trúc. Theo đó, Chủ nghĩa diễn dịch cấu trúc loại bỏ sự diễn giải bằng phương tiện diễn hoạ quy lệ về thế giới bên trong cấu trúc, vốn đã được mặc định về mặt xã hội. Khi ấy, một luận văn hay một tác phẩm văn học nghệ thuật diễn dịch cấu trúc sẽ nổi bật sự phê phán nhằm vào các cấu trúc thuần túy ngữ nghĩa, chẳng còn gì là độc đáo. Ngoài ra, diễn dịch cấu trúc không hề che dấu gợi ý của nó: Để xây dựng ý nghĩa trọn vẹn của cấu trúc, trước tiên nhà khoa học, nghệ sĩ cần giả thiết một cách “sai lầm” rằng mỗi định nghĩa ký hiệu cấu trúc vừa có giá trị tư tưởng cao vừa là một hình thức bất biến. Sáng tạo là khi tác giả diễn dịch cấu trúc vượt ra ngoài những giá trị và hình thức không bất biến (sai lầm, thậm chí rất sai lầm theo giả thiết của anh ta về giá trị hình thức tiền thân của diễn dịch cấu trúc). Rồi từ đó, nhà khoa học, nghệ sĩ hoàn toàn có thể đánh giá lại chúng một cách toàn diện, trọn vẹn. Tuy nhiên, họ vẫn không quên bảo lưu các khái niệm cấu trúc luận về cái thực tại đã được trung gian hóa bởi hàng loạt mối quan hệ qua lại giữa những ký hiệu cấu trúc có thể nhận biết được. Chính sự xơ cứng và lề lối phân loại chân lý phổ quát hiện lên trong tư duy cấu trúc luận là mục tiêu phê phán triệt để của diễn dịch cấu trúc, hay nói một cách khác đó là quá trình chuyển hoá hình thức có logic thẩm mỹ.

 

Diễn dịch cấu trúc thu hút về mình nhiều (thậm chí rất nhiều) phát minh thuộc những khuynh hướng trào lưu mỹ thuật, kiến trúc khác nhau; mà vì thế sinh chuyện lầm lạc như đã nói trên. Thực tế sản xuất tiêu dùng nghệ thuật cho thấy một tác phẩm diễn dịch cấu trúc chân chính bao giờ cũng là hiện thân sáng láng của phát minh không thời gian với chất lượng thị giác cao, có thể gợi nên cảm xúc đột biến. Có khi nghệ sĩ chỉ cần theo đuổi đến cùng một phát minh diễn dịch kiến trúc đặc thù là có thể đạt tới tác phẩm trọn vẹn. Siêu hình chính là ưu việt của diễn dịch cấu trúc, giúp tác phẩm có thể thâm nhập hay tách rời truyền thống, tách rời cái nhàm chán đơn điệu bất cứ lúc nào, bất cứ ở đâu. Khi đã tiếp xúc với tác phẩm diễn dịch cấu trúc thì công chúng và cả người có kiến văn đều khó lòng dứt khỏi những biểu hiện sinh động đầy bất ngờ, thậm chí bị chúng ám ảnh – Cái ám ảnh ngọt ngào đáng yêu. Cứ thế, diễn dịch cấu trúc dần trở thành một phong cách nghệ thuật thực sự như mọi phong cách để đời trong lịch sử nghệ thuật.

 

Ngay từ đầu thập niên 60 của thế kỷ trước, thuật ngữ “Diễn dịch cấu trúc” đã xuất hiện ở nước Pháp qua phát ngôn của những tên tuổi lẫy lừng như Michel Foucault, Jacques Lacan, Roland Barthes, Jacques Derrida. Trong đó, Derrida (triết gia Pháp, 1930 – 2004) được cho là người hoàn thiện lý thuyết. Ông nêu ra các khái niệm then chốt có tính nguyên tắc nhằm phân tích văn bản tác phẩm diễn dịch cấu trúc với tư cách là sản phẩm của “hậu cấu trúc luận”. Derrida tạo ra một trường ảnh hưởng sâu rộng ở nhiều nước Tây Âu. Đến những năm 70, nhất là những năm 80, lý thuyết diễn dịch cấu trúc tràn qua Mỹ, Đông Âu và Nga – Từ ngôn ngữ học, nó lấn sang nhiều lĩnh vực khác: Xã hội học, sử học, chính trị học, thần học, triết học, khoa học nhân văn và các chuyên ngành văn học nghệ thuật. Diễn dịch cấu trúc đã trở thành tư tưởng cập nhật với nhiều khái niệm phong phú, đa dạng, và không kém phức tạp. Tuy nhiên, không ít lập luận của Derrida không được nghệ sĩ nước ngoài tán thành, đáng kể là các họa sĩ, KTS Mỹ, thứ đến Hà Lan, Tây Ban Nha, Mỹ La Tinh hồi cuối thế kỷ 20. Và mặc cho những lời bàn cãi, hội họa diễn dịch cấu trúc vẫn không ngừng đơm hoa kết trái với rất nhiều tuyệt phẩm: “Quỹ đạo” – Họa sĩ Jelena Antic (Ierlan); Mùa Thu Đỏ – Họa sĩ Jeroen Molenaar (Hà Lan); “Bị phá hủy bởi Mặt trời” – Họa sĩ Liesbeth Willaert (Bỉ); “Không gian 27 – C” – Họa sĩ Luis Medina (Tây Ban Nha); “Ngõ 24” – Họa sĩ Luis Medina (Tây ban nha); “Bộ lạc kỷ hà 2018” – Họa sĩ Olivier Messa (CHLB Đức); “Nhịp điệu và Thước cầm tay / 1 – 4”. – Họa sĩ István Jarmeczky (Hungary); “Rồi mùa thu đến, thủy triều ngừng dâng, và chúng ta đi theo con đường riêng” – Họa sĩ Indrajeet Chandrachud (Mỹ); “Và Một Khi Gió Bắt Đầu Thổi – Rõ Như Ban Ngày” – Họa sĩ Indrajeet Chandrachud (Mỹ); “Góc phòng” – Họa sĩ Patty Rodgers (Mỹ); Những bức tranh chân dung của Nicholas Chistiakov (Họa sĩ Mỹ gốc Belarusia); “Nhân viên lễ tân S07” – Họa sĩ Vick Naresh (Canadda); “Phố núi” – Họa sĩ Francisco Silva Torrealba (Chi Lê); “Tranh phong cảnh ba tấm cạnh cứng” – Họa sĩ Jessica Moritz (Israel)…

 

Thuật ngữ Diễn dịch cấu trúc liên can trực tiếp đến kiến trúc xuất hiện lần đầu hồi thập niên 1980, như một sự nhấn mạnh lý thuyết bởi chính Derrida. Do là, ông rất tâm đắc với những công trình của người bạn thân là KTS Peter Eisenman. Derrida đã phát triển ý tưởng “chia nhỏ, phát tán” cấu trúc một tòa nhà của Eisenman thành những khái niệm nhiều tầng, đa nghĩa. Đó là sự khám phá hình học phi đối xứng vốn có nguồn gốc từ Chủ nghĩa kết cấu Nga, Chủ nghĩa kiến tạo (còn gọi là chủ nghĩa tạo dựng), hay Chủ nghĩa tối thượng của Kazimir Malevich, kể cả trừu tượng, siêu thực, trong khi KTS tác giả vẫn đeo bám chức năng không gian kiến trúc đã định, kết hợp cảm hứng dồn dập của chủ nghĩa hiện đại và kiến trúc quốc tế hồi giữa thế kỷ 20. Kiến trúc diễn dịch cấu trúc chính thức đến với công chúng lần đầu tại Cuộc thi dự án Công viên La Villette. Công chúng đã vỡ ra nhiều điều qua bài dự thi thắng cuộc của KTS Bernard Tschumi, cũng như phương án đầy ấn tượng của Peter Eisenman. Ngay sau đó, công chúng tiếp tục dồn sự chú ý vào triển lãm Kiến trúc diễn dịch cấu trúc – 1988, trưng bày tại Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại (MoMA) – Manhattan, New York, do Philip Johnson và Mark Wigley tổ chức. Triển lãm trưng bày các tác phẩm của bảy kiến trúc sư: Frank Gehry, Zaha Hadid, Peter Eisenman, Daniel Libeskind, Bernard Tschumi, Rem Koolhaas và Coop Himmelblau. Thực ra là 9 KTS vì Coop Himmelb(l)au là thương hiệu của Công ty thiết kế kiến trúc, quy họach đô thị và thiết kế nghệ thuật, đóng trụ sở tại Vienna – Áo, do ba KTS đồng sáng lập năm 1968 là Wolf D. Prix, Helmut Swiczinsky và Michael Holzer. Họ là những người đã rất nổi tiếng vào thời điểm đó với phong cách kiến trúc liên quan đến nhiều cách khác nhau để “diễn dịch cấu trúc” chủ yếu nhằm vào các quy lệ kiến trúc thông thường. “Các dự án trong triển lãm này đánh dấu một sự nhạy cảm khác lạ, trong đó giấc mơ về hình thức thuần khiết đã bị xáo trộn. Chính khả năng làm xáo trộn suy nghĩ của chúng ta về hình thức đã khiến những dự án này trở nên phi cấu trúc…” (Phillip Johnson và Mark Wigley, đoạn trích từ sách Kiến trúc diễn dịch cấu trúc).