Idealist: Khi kiến trúc gánh trên vai những giấc mơ và lý tưởng của nhân loại
Trong “Cây tiến hóa” của Charles Jencks – một biểu đồ phân loại kiến trúc hiện đại không khác gì bản đồ gen của các hệ tư tưởng – nhánh Idealist (Lý tưởng) xuất hiện như một dòng ý chí dai dẳng: kiến trúc không chỉ là vật thể kỹ thuật, mà là phương tiện để thể hiện lý tưởng. Ngược lại với nhánh Logical (Lô-gic) vốn ưa chuộng lý trí, chức năng và hiệu quả, Idealist dành trọn niềm tin cho biểu tượng thuần tuý, cho cấu trúc mang tính xã hội, cho khả năng vươn tới của con người. Ở đây, người kiến trúc sư ở trong vai trò một nhà văn hóa, thậm chí là một nhà triết học hành động – dùng bê tông để viết nên những bản tuyên ngôn không lời.
Điểm hấp dẫn, và đôi khi đáng sợ của tư tưởng này là nó không bao giờ nhỏ bé. Idealist không thỏa mãn với việc “làm cho xong”. Nó luôn đặt câu hỏi: “Không gian này đại diện cho điều gì? Người ta sẽ cảm thấy gì khi bước vào đây? Và nếu tôi làm đúng, liệu công trình này có thể thay đổi được suy nghĩ của ai đó – hay thậm chí là thay đổi tư duy của xã hội? Nghe có vẻ cao siêu? Có thể. Nhưng hãy thử đứng trước một công trình như Habitat 67 của Moshe Safdie – những khối hộp bê-tông xếp chồng như một thành phố LEGO khổng lồ – và bạn sẽ hiểu: có những công trình sinh ra để trả lời cho câu hỏi chưa ai dám hỏi.
Từ Utopia tới Revolutionist: những công trình ‘nói thay’ lý tưởng
Idealist cũng không bó hẹp trong một phong cách hình thức. Nó có thể là một căn nhà kính đơn giản (Farnsworth House), một khối bê-tông đồ sộ (Lăng Lenin), một tòa nhà chính phủ uy nghiêm (Casa del Fascio), hay thậm chí là một ngôi nhà tưởng như lệch chuẩn (Vanna Venturi House). Điều kết nối tất cả chính là tư tưởng: mỗi công trình đều mang trên mình một hệ giá trị, có thể là tự do, công bằng, trật tự, hoặc thậm chí là kiểm soát tuyệt đối. Kiến trúc trở thành bản diễn ngôn để người bước vào, dù có vô thức, cũng sẽ thấy mình đang đọc.
Lý tưởng trong Idealist không chỉ là mơ mộng viển vông. Thế kỷ 20 từng chứng kiến rất nhiều kiến trúc sư tin rằng mình có thể góp phần “sắp đặt lại xã hội” thông qua không gian. Le Corbusier là một trong số đó. Với Unité d’Habitation, ông dựng lên cả một “thành phố đứng thẳng” – nơi cư dân có nhà ở, sân chơi, trường học, siêu thị – tất cả trong một khối bê-tông. Nó không chỉ là giải pháp đô thị; nó là một lý thuyết xã hội được xây thành hình. Giấc mơ về bình đẳng không nằm trong hiến chương – mà nằm ở mỗi ô vuông của công trình.
Ở chiều ngược lại, Idealist cũng từng bị các hệ thống cai trị tận dụng để khẳng định quyền lực. Casa del Fascio ở Ý là một ví dụ rõ nét: mặt đứng vuông vức, đối xứng tuyệt đối, hình khối nghiêm nghị đến lạnh người. Đó không phải là nơi để bạn cảm thấy ấm áp. Đó là nơi để bạn biết ai đang kiểm soát và bạn không được phép quên điều đó. Idealist, dưới một chế độ, trong tay một nhà cầm quyền, có thể biến kiến trúc thành công cụ tuyên truyền không lời.
Không phải ngẫu nhiên mà các công trình tưởng niệm lớn của thế kỷ 20 đều mang đậm dấu ấn Idealist. Lăng Lenin là một kiến trúc siêu hình đội lốt hình khối hiện đại: lập phương, phân tầng, dùng đá màu và ánh sáng để tạo cảm giác vĩnh cửu. Không gian không mời gọi mà khiến người ta nghiêm nghị, lặng thinh – như chính thời đại mà nó tượng trưng. Tương tự, Hiroshima Peace Memorial – phần còn sót lại sau vụ ném bom nguyên tử – không chỉ đứng đó như một nhân chứng, mà như một kết cấu không thể bị lãng quên: một đoạn mã ghi chép những gì con người nên nhớ, và không nên lặp lại một lần nữa.
Ở phía ngược lại chiến tranh và kiểm soát, Idealist cũng từng rất lãng mạn. Những nhóm như Archigram, Metabolism, hay Yona Friedman không ngần ngại vẽ nên những “thành phố di động”, “thành phố trên mây”, hay “kiến trúc không tưởng”. Dù nhiều dự án của họ không bao giờ được xây, sức sống của tư tưởng Idealist ở đó lại mạnh mẽ hơn bao giờ hết. Nó cho phép kiến trúc vượt qua giới hạn thực tế – để trở thành bản thảo của những thế giới lý tưởng.
Thậm chí, khi Idealist trở nên im lặng, nó cũng không hề mất đi sức mạnh. Louis Kahn không làm cách mạng ồn ào, nhưng khi bước vào công trình như Thư viện Exeter hay Nhà Quốc hội Bangladesh, người ta cảm thấy một thứ gì đó sâu xa, gần như linh thiêng. Ánh sáng không được bật lên, nó được dẫn dắt vào trong. Kahn không giảng giải về nhân văn – ông xây nên nó. Tìm về cội nguồn: hình khối nguyên bản, chất liệu tự nhiên, và không gian mang hơi thở tâm linh. Louis Kahn, Alvar Aalto là đại diện tiêu biểu của Phong trào Fundamentalist – những người không tìm cái mới, mà tái định nghĩa cái căn bản, trường tồn của kiến trúc và xã hội.
Kiến trúc Idealist: Không chỉ là giấc mơ
Một điểm gây hứng thú về Idealist là nó không bao giờ chịu yên vị. Nó luôn đi tìm: một hình khối mới, một cấu trúc xã hội khác, một tương lai khả dĩ hơn. Nó có thể tồn tại trong công trình đồ sộ hay chỉ một căn nhà nhỏ, trong hiện thực hoặc trong ý tưởng chưa bao giờ được thi công. Điều duy nhất không đổi: Idealist tin rằng kiến trúc có thể, và nên làm được nhiều điều hơn là che mưa nắng.
Tư tưởng này không dành cho người thực dụng. Nó là mảnh đất cho những ai tin rằng có thể vẽ nên một tương lai – bằng hình khối. Một nơi cho phép con người không chỉ sống – mà sống có lý tưởng.
Dù bạn đang đứng trước một khối bê-tông, một khung kính, hay một công trình không tưởng trên bản vẽ chưa bao giờ xây dựng – nếu cảm thấy không gian đó đang “nói với mình điều gì đó” về xã hội, về tương lai, về chính bản thân, rất có thể, bạn đang ở trong một công trình Idealist.